رویارویی احتمالی بعدی ایران و اسرائیل؛ سناریوها و پیامدها

نورنیوز-گروه بین الملل: ایران اکنون در یک چهارراه نظامی-فناورانه با پیامدهای ژئوپلیتیکی گسترده قرار دارد. تا امروز، این کشور عمدتاً بر سامانه‌های دفاع هوایی تولید داخل تکیه کرده و آن‌ها را با سامانه‌های روسی مثل S-300 تکمیل کرده است. اما تردید جدی وجود دارد که روسیه، گرفتار در جنگ اوکراین، بتواند سامانه‌های جدیدی تأمین کند. چین پیش‌تر سامانه‌های پدافند هوایی به ایران تحویل داده است. سفارت چین در اسرائیل این گزارش را تکذیب کرده، اما گفته می‌شود ایران به خرید سامانه‌های HQ-9B و رادارهای JY-26 علاقه‌مند است. HQ-9B نسخه چینی سامانه روسی اس-۳۰۰ است.

اسرائیل و آمریکا پس از پایان جنگ ۱۲ روزه با ایران، مدعی پیروزی شدند، هرچند هدف اصلی یعنی توقف کامل برنامه هسته‌ای ایران به طور کامل محقق نشده است.

در ادامه آمده است که در پنج تا ده سال آینده، خطر واقعی این است که ایران بتواند سامانه‌های دفاع هوایی پیشرفته‌تر و مؤثرتری توسعه دهد و حتی نیروی هوایی خود را بازسازی کند. در چنین شرایطی، حمله احتمالی بعدی اسرائیل با چالش‌های جدیدی روبه‌رو خواهد شد و کاملاً متفاوت از عملیات اخیر خواهد بود.

رقابت تسلیحاتی

با وجود ضرباتی که به زرادخانه موشکی ایران وارد شده است، نیروی موشکی بالستیک همچنان هسته اصلی توان نظامی تهران و بزرگ‌ترین تهدید برای اسرائیل به شمار می‌رود. تال اینبار، کارشناس موشک و پهپاد و پژوهشگر ارشد «ائتلاف دفاع موشکی» که انجمنی بین‌المللی در حوزه دفاع موشکی است، می‌گوید: «ایران هنوز حدود هزار موشک بالستیک دارد که قادر به رسیدن به اسرائیل هستند.»

فابیان هینز، پژوهشگر مؤسسه بین‌المللی مطالعات راهبردی، تأکید می‌کند: «برنامه موشکی ایران در یک چارچوب بوروکراتیک کاملاً اختصاصی برای توسعه آن قرار دارد. آن‌ها به این راحتی از آن صرف‌نظر نمی‌کنند.» در این مسیر، دو سازمان موازی در سپاه پاسداران و ارتش ایران مسئولیت توسعه، تولید و نهایتاً شلیک موشک‌ها را بر عهده دارند.

از دیدگاه ایران، موشک‌های بالستیک تنها ابزار موثری بوده‌اند که توانسته‌اند کارایی خود را نشان دهند، در حالی که گروه‌های متحد با وجود سال‌ها سرمایه‌گذاری، عملکرد قابل قبولی نداشته‌اند. موشک‌های ایرانی که توانسته‌اند سامانه‌های دفاعی اسرائیل و آمریکا را دور بزنند، خسارات بی‌سابقه‌ای به جبهه داخلی اسرائیل وارد کردند و طبق گزارش‌های خارجی، حتی برخی تأسیسات نظامی را نیز هدف قرار داده‌اند.

هزینه سنگین دفاع

این درگیری فراتر از خسارات فیزیکی، بار مالی سنگینی نیز بر سیستم دفاع موشکی تحمیل کرد. رسانه‌های خارجی چند روز پس از آغاز جنگ اعلام کردند که ذخایر موشک‌های رهگیر «آرو» اسرائیل به سرعت در حال کاهش است. هر موشک رهگیر آرو-۳ حدود ۳ میلیون دلار قیمت دارد و رهگیر آمریکایی «تاد» چهار برابر گران‌تر است.

طبق گزارش روزنامه هاآرتص، نزدیک به ۱۰۰ رهگیر تاد در طول ۱۲ روز جنگ شلیک شد. شبکه CNN گزارش داد که این تعداد ممکن است به ۱۵۰ نیز برسد؛ یعنی تقریباً یک‌چهارم کل موجودی تاد آمریکا. مجموع هزینه رهگیرهای شلیک‌شده توسط اسرائیل و آمریکا در این دوره حدود ۵ میلیارد شِکِل (حدود ۱.۴ میلیارد دلار) برآورد شد.

اما مشکل تنها مالی نیست. سامانه‌های دفاع موشکی بسیار پیچیده و پیشرفته‌اند و این موضوع باعث محدودیت در نرخ تولید آن‌ها می‌شود. طبق آژانس دفاع موشکی آمریکا، تنها ۱۲ موشک تاد در سال ۲۰۲۵ تولید شده و انتظار می‌رود ۳۷ تیر دیگر در سال ۲۰۲۶ ساخته شود. این وضعیت باعث شده سؤال شود که آیا از لحاظ اقتصادی و فنی می‌توان ذخایر کافی برای مقابله با حملات گسترده موشکی حفظ کرد یا خیر.

تال اینبار می‌گوید: «معادله واقعی این است که هزینه دفاع در برابر خسارت احتمالی بدون دفاع چگونه است. تصور کنید اگر هر ۵۰۰ موشک به هدف برخورد می‌کردند، خسارت به مؤسسه وایزمن یا بات یام ۵۰۰ برابر می‌شد.»

او همچنین یادآور می‌شود که در رقابت تسلیحاتی با ایران، بار مالی به آن میزان که به نظر می‌رسد نیست. «هزینه تولید موشک‌های بالستیک میان‌بردی که ایران شلیک کرد، حالا نزدیک به هزینه رهگیرهایی مثل آرو-۲ و آرو-۳ شده است. برای نمونه‌های پیشرفته‌تر، قیمت می‌تواند به راحتی از یک میلیون دلار برای هر موشک فراتر رود.»

پیش از جنگ اخیر، ایران در ظرفیت تولید موشک برتری داشت. اطلاعات آمریکا نشان می‌داد که ایران ماهانه حدود ۵۰ موشک تولید می‌کند. هرچند آسیب به زیرساخت‌های تولید و پرتاب کار بازگشت به این سطح را دشوار کرده است، اینبار تأکید می‌کند که ایران مانند بسیاری از کشورها می‌تواند بازیابی کند: «این مسئله‌ای است از جنس تصمیم، پول و زمان.»

پروژه دقت موشکی ایران

هینز درباره جهت‌گیری آینده ایران می‌گوید: «آیا آن‌ها همچنان روی افزایش دقت تمرکز خواهند کرد، با وجود مشکلاتی که در اکتبر ۲۰۲۴ نمایان شد؟ یا به سمت تولید انبوه موشک‌هایی با دقت کمتر حرکت خواهند کرد؟ شاید ایران بخواهد با پراکندگی بیشتر پرتابگرهای خود، بقایش را افزایش دهد.»

او اضافه می‌کند احتمال دارد ایران به دنبال افزایش بقاپذیری موشک‌ها باشد؛ مثلاً با استفاده از شلیک طعمه‌ها یا کلاهک‌های خوشه‌ای که اهداف متعددی ایجاد می‌کند.

دکر اوولث، تحلیلگر مؤسسه CNA، پیش‌تر نتیجه گرفته بود که دقت نقطه قوت ایران نیست.

دفاع هوایی چین-روسیه

رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، عبدالرحیم موسوی، ماه گذشته اعلام کرد: «دفاع هوایی که در خط مقدم حفاظت از آسمان ما ایستاده، توانسته در برابر همه سطوح تهدید مقاومت کند و دشمنان ملت ایران را از محاسبات اشتباهشان پشیمان سازد.» تصاویر منتشر شده نشان داد که سامانه‌های دفاع هوایی ایران حداقل هشت پهپاد اسرائیلی را سرنگون کرده‌اند.

ایران اعلام کرده که تمامی سامانه‌های دفاع هوایی از دست رفته در جنگ ۱۲ روزه را جایگزین کرده است.

این کشور اکنون در چهارراه نظامی-فناورانه با پیامدهای ژئوپلیتیکی گسترده قرار دارد. تاکنون عمدتاً به سامانه‌های دفاع هوایی ساخت داخل متکی بوده و آن‌ها را با سامانه‌های روسی مانند S-300 تکمیل کرده است، اما تردید جدی وجود دارد که روسیه، که درگیر جنگ اوکراین است، بتواند سامانه‌های جدیدی تحویل دهد.

بر اساس گزارش «میدل ایست آی» به نقل از منابع عربی، چین قبلاً سامانه‌های پدافند هوایی به ایران تحویل داده است. سفارت چین در اسرائیل این گزارش را تکذیب کرده، اما گفته می‌شود ایران به خرید سامانه‌های HQ-9B و رادارهای JY-26 علاقه‌مند است. HQ-9B نسخه چینی سامانه روسی اس-۳۰۰ است.

بازسازی نیروی هوایی ایران؟

نیروی هوایی ایران در جنگ اخیر نقشی نداشت و هنوز از جنگنده‌های قدیمی مانند اف-۴ فانتوم، اف-۵ تایگر شارک، میگ-۲۹ و میراژ استفاده می‌کند.

یکی از راه‌های احتمالی برای رهگیری موشک در فاز شلیک (Boost Phase) استفاده از تسلیحات لیزری است. سامانه «پرتو آهنین» (Iron Beam) در حال حاضر پرتویی با توان ۱۰۰ کیلووات تولید می‌کند که تنها یک‌دهم توان لازم است.

رویترز در نوامبر ۲۰۲۳ گزارش داد که تهران قراردادی برای خرید بیش از ۲۰ فروند جنگنده سوخو-۳۵ با روسیه امضا کرده، اما بعدها گزارش شد که روسیه این معامله را به تعویق انداخته است. همچنین گفته شده وزیر خارجه ایران به چین سفر کرده تا درباره خرید حدود ۴۰ فروند جنگنده J-۱۰C مذاکره کند. نیروی هوایی پاکستان مدعی شده که جنگنده‌های J-۱۰C توانسته‌اند جنگنده‌های داسو رافال هندی را در درگیری‌های امسال سرنگون کنند.

چین توانایی تأمین این جنگنده‌ها، حتی نسل پنجم رادارگریز، را دارد.

پیش از جنگ، رسانه‌های دو کشور گزارش دادند که نخستین قطار باری مستقیم میان چین و ایران راه‌اندازی شده که با طول حدود ۱۰ هزار کیلومتر، می‌تواند مسیر جایگزین تأمین تجهیزات نظامی و پرداخت هزینه آن از طریق صادرات نفت باشد.

کلیسکی بر اهمیت رهگیری در فاز شلیک تأکید می‌کند

کلیسکی می‌گوید: «رهگیری در فاز شلیک (Boost Phase Intercept) یعنی بلافاصله پس از پرتاب بسیار حیاتی است. وقتی موشک از بوستر جدا شود و تنها کلاهک باقی بماند، نابود کردن آن بسیار دشوار می‌شود. در آن مرحله موشک در ارتفاع بالا در فضا قرار دارد و به سمت قلمرو ما گلاید می‌کند.»

اینبار اضافه می‌کند: «شاید این بخشی از پروژه «گنبد طلایی» باشد که در ۲۰ سال آینده عملی شود.»

رهگیری با لیزر؟

یکی از مسیرهای ممکن برای رهگیری موشک در فاز شلیک، استفاده از سلاح لیزری است. پرتو لیزر با سرعت نور حرکت می‌کند، بسیار سریع‌تر از هر رهگیر متعارف. طبق گزارشی که به کنگره آمریکا ارائه شده، رهگیری موشک‌های بالستیک و هایپرسونیک به لیزری با توان حداقل یک مگاوات نیاز دارد.
 
سامانه «پرتو آهنین» – ساخته شده توسط رافائل با همکاری لاکهید مارتین و با پشتیبانی دولت بایدن – در حال حاضر پرتوی با توان ۱۰۰ کیلووات تولید می‌کند که تنها یک‌دهم توان مورد نیاز است.
 
برای رهگیری موشک‌ها در فاز پس از شلیک اولیه، نیاز به شبکه عظیمی از حسگرها و سامانه‌های به‌هم‌پیوسته وجود دارد. همچنین سکوی شلیک لیزر باید به اندازه کافی به هدف نزدیک باشد تا از تضعیف و پراکندگی پرتو جلوگیری شود. برخی ابتکارات به دنبال نصب لیزر بر روی ماهواره‌ها هستند، اما این گزینه بسیار پرهزینه و پیچیده است و به پیشرفت‌های زیادی در زمینه کوچک‌سازی، تولید انرژی و موارد دیگر نیاز دارد. در آینده دور ممکن است واقعاً شاهد لیزرهای فضابنیاد برای رهگیری موشک باشیم.
 
ایالات متحده و اسرائیل هر دو همچنان در حال سرمایه‌گذاری روی سامانه‌های لیزری هوابرد در قالب برنامه‌های مختلف توسعه هستند. شرکت «البیت سیستمز» اخیراً نزدیک به ۵۰۰ میلیون دلار برای پیشبرد سامانه لیزری هوابرد خود جمع‌آوری کرد که در سال ۲۰۲۱ با موفقیت علیه پهپادها آزمایش شده بود. در سال ۲۰۲۰، لاکهید مارتین سامانه «TALWS» (سامانه تسلیح لیزری تاکتیکی هوابرد) را معرفی کرد که یک لیزر نصب‌شده روی غلاف جنگنده‌هاست – اما این سامانه هنوز در حال توسعه است.
 
به گفته کلیسکی، «چیزی که کمبودش احساس شد، قدرت موشکی اسرائیل بود – نه موشک‌های شلیک‌شده از هواپیما، بلکه موشک‌های زمین به زمین.»
 
به گفته او، موشک‌های زمین‌پایه پاسخ فوری به عبور از خطوط قرمز می‌دهند و تأثیر روانی عظیمی دارند – همان‌طور که صدها هزار اسرائیلی تاکنون از نزدیک تجربه کرده‌اند.