نورنیوز- گروه اجتماعی: در روزهایی که دمای پایتخت از مرز ۴۰ درجه گذشته و خط قرمز مصرف آب در بسیاری از مناطق شکسته شده، گزارش‌های رسمی از نزدیک‌شدن تهران به مرز بحران آبی حکایت دارد. همزمان، وزیر نیرو با صراحت اعلام می‌کند که برخی مناطق کشور، دیگر فاقد پایداری آبی هستند. این هشدارها دیگر فقط یک موضوع زیست‌محیطی یا رفاهی و حتی اجتماعی نیست؛ بلکه مستقیماً با امنیت ملی کشور گره خورده است.
حکمرانی آب؛ حلقه مفقوده توسعه پایدار
بر اساس گزارش شرکت آب و فاضلاب استان تهران، تهران با جمعیتی بیش از ۱۴ میلیون نفر، روزانه بیش از ۳.۵ میلیارد لیتر آب مصرف می‌کند؛ رقمی بی‌سابقه که آن را در میان پرمصرف‌ترین کلان‌شهرهای دنیا قرار می‌دهد. این در حالی است که به گفته مسئولان، ورودی سدهای تهران تا تیرماه سال جاری ۳۵۰ میلیون مترمکعب بوده که ۴۳ میلیون مترمکعب کمتر از سال گذشته و ۲۴ درصد کمتر از میانگین درازمدت است.
این ارقام هشداردهنده تنها در مورد تهران صدق نمی‌کند. در کل کشور نیز، ذخایر آبی ایران از مرز هشدار گذشته و بنا بر آمار وزارت نیرو، بیش از ۲۵۰ شهر ایران در وضعیت قرمز کم‌آبی قرار دارند. اما مسئله فقط کمبود آب نیست؛ مسئله اصلی، فقدان یک حکمرانی کارآمد آب است.
در سال‌های اخیر، متخصصان حوزه آب و منابع طبیعی بارها نسبت به ضعف ساختار حکمرانی آب در ایران هشدار داده‌اند. حکمرانی آب به معنای مجموعه‌ای از نهادها، قوانین، سیاست‌گذاری‌ها و رویه‌های اجرایی برای تخصیص، مدیریت، حفاظت و توزیع منابع آبی است. در ایران اما، این حکمرانی با چالش‌هایی جدی مانند عدم انسجام نهادی، تعارض منافع میان بخش‌ها، تمرکزگرایی، و سیاست‌زدگی تصمیمات روبه‌روست.
در غیاب یک سیاست جامع ملی آب، شاهد بهره‌برداری افسارگسیخته، توسعه‌های بی‌رویه کشاورزی، و اولویت دادن به پروژه‌های عمرانی بدون ارزیابی زیست‌محیطی بوده‌ایم. در نتیجه، دشت‌ها فرونشسته‌اند، سفره‌های زیرزمینی خشکیده‌اند، و استان‌هایی مانند اصفهان، خوزستان و سیستان و بلوچستان به کانون تنش‌های اجتماعی و مهاجرت‌های اجباری تبدیل شده‌اند.
بدون بازمهندسی ساختار حکمرانی آب، هیچ راهکار پایدار، حتی با وجود فنّاوری‌های پیشرفته و سرمایه‌گذاری خارجی موثر نخواهد بود. حکمرانی آب باید چندسطحی، مشارکتی، داده‌محور و عدالت‌گرا باشد و میان دولت، جامعه مدنی، بخش خصوصی و مصرف‌کنندگان، هماهنگی و شفافیت ایجاد کند.
صرفه‌جویی؛ یک کنش شهروندی برای امنیت ملی
باید با صراحت گفت که امروز صرفه‌جویی در مصرف آب، دیگر یک توصیه اخلاقی یا صرفاً رفتاری محیط‌زیستی نیست، بلکه یک وظیفه ملی است. هر لیتر آب مصرف‌نشده، به معنای کاهش فشار بر زیرساخت‌های فرسوده، افزایش تاب‌آوری در برابر تنش‌های اقلیمی، و کمک به حفظ حیات در مناطق آسیب‌پذیر است.
متأسفانه سرانه مصرف آب خانگی در ایران حدود ۲۰۰ لیتر در روز است که ۵۰ درصد بالاتر از میانگین جهانی است. در برخی مناطق تهران، مصرف سرانه تا ۲۶۰ لیتر هم گزارش شده است. این وضعیت نشان‌دهنده نبود فرهنگ صحیح مصرف و همچنین بی‌توجهی به آموزش همگانی است. رسانه‌ها، آموزش و پرورش، نهادهای دینی و محلی باید بسیج شوند تا تغییر رفتاری گسترده در سطح جامعه ایجاد شود.
مصرف مسئولانه، به اندازه سیاست‌گذاری صحیح و زیرساخت‌سازی، در مدیریت بحران آب مؤثر است. در واقع، مشارکت مردم، ستون سوم حکمرانی آب است؛ بدون آن، هیچ سیاستی موفق نخواهد بود.
آب و امنیت ملی؛ پیوندی انکارناپذیر
امنیت ملی تنها با مرزها، تسلیحات و ارتش تعریف نمی‌شود؛ بلکه به توان جامعه در حفظ ثبات، رفاه و بقا در برابر تهدیدات متنوع بستگی دارد. بحران آب، در ایران امروز، دقیقاً یک تهدید امنیتی است: از تشدید مهاجرت‌های داخلی و تنش‌های قومی گرفته تا کاهش تولید غذا، رکود اقتصادی و گسترش نارضایتی اجتماعی.
دست‌کم از سال ۱۳۹۶، شورای عالی امنیت ملی، آب را به‌عنوان یک مقوله امنیتی به رسمیت شناخته است. با این حال، در عمل، راهبردهای امنیت آب در سیاست‌های توسعه‌ای کشور بازتاب چندانی نیافته‌اند. هنوز سدسازی بر نهرهای بی‌آب ادامه دارد و حفر چاه‌های غیرمجاز تداوم یافته است. نکته حیاتی آن است که باید آب را در مرکز تصمیم‌گیری‌ها، تخصیص بودجه، تنظیم مقررات، و آموزش شهروندی قرار داد. آب نه‌فقط برای توسعه، بلکه برای ادامه حیات ملی ضروری است.
بحران آب در ایران، دیگر یک مسئله محلی، فنی یا صرفاً اقلیمی نیست؛ این بحران، با بنیان‌های امنیتی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور گره خورده است. راه‌حل، نه در یک پروژه خاص، بلکه در بازتعریف نحوه حکمرانی آب، نهادینه‌سازی رفتار مصرفی مسئولانه، و ارتقاء درک عمومی از آب به‌عنوان دارایی راهبردی ملی است. آب، ستون ناپیدای امنیت ملی ماست؛ اگر فرو بریزد، همه چیز با آن خواهد ریخت.