نور نیوز-گروه سیاسی: اظهارات اخیر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مبنی بر «بی‌موضوعیت شدن برجام» و ضرورت توافقی جدید، بار دیگر توجهات را به سمت آینده پرونده هسته‌ای ایران و احتمال آغاز مذاکرات جدید معطوف کرده است. این اظهارات در آستانه نشست دوره‌ای شورای امنیت درباره قطعنامه ۲۲۳۱ و بررسی گزارش دبیرکل سازمان ملل درباره برجام، از اهمیت دوچندانی برخوردار است. با توجه به تجربه گذشته برجام و روند پرچالش آن، طرح موضوع توافق جدید بدون در نظر گرفتن دلایل فروپاشی توافق پیشین، نمی‌تواند زمینه‌ساز راه‌حلی پایدار و برد-برد باشد.
عوامل فروپاشی برجام و نقش کشورهای غربی
برجام در ابتدا با هدف اعتمادسازی متقابل و محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران در ازای رفع تحریم‌ها به امضا رسید. با این حال، فروپاشی آن ناشی از عوامل زیر بود:
خروج آمریکا از برجام: در سال ۲۰۱۸، دولت ترامپ با خروج یک‌جانبه از توافق، تعهدات بین‌المللی خود را نقض کرد. این اقدام نه‌تنها برجام را تضعیف کرد، بلکه با بازگرداندن تحریم‌های سنگین، خسارات اقتصادی گسترده‌ای به ایران وارد کرد.
بی‌عملی اروپا: پس از خروج آمریکا، اروپا وعده داد که در راستای حفظ توافق، منافع اقتصادی ایران را تأمین کند. اما ناکارآمدی سازوکارهایی مانند اینستکس و ناتوانی اروپا در مقابله با تحریم‌های آمریکا، بی‌اعتمادی را تشدید کرد.
سیاست فشار حداکثری: آمریکا و هم‌پیمانانش به‌جای تلاش برای حفظ برجام، با تحریم‌های غیرقانونی و اعمال فشارهای سیاسی، سعی کردند ایران را وادار به عقب‌نشینی کنند؛ رویکردی که نه‌تنها نتیجه‌بخش نبود، بلکه به افزایش تنش‌ها منجر شد.
واکنش ایران و وضعیت فعلی برنامه هسته‌ای
در واکنش به خروج آمریکا و بی‌عملی اروپا، ایران با استناد به مفاد برجام و بند ۳۶ این توافق، اقدام به کاهش گام‌به‌گام تعهدات خود کرد. این اقدامات، در چارچوب حقوق قانونی ایران صورت گرفت و شامل موارد زیر بود:
افزایش سطح غنی‌سازی: ایران غنی‌سازی اورانیوم را به ۶۰ درصد رساند .
پیشرفت‌های فنی و علمی: ایران با تکیه بر توانمندی‌های داخلی و در شرایط شدیدترین تحریم‌ها، توانست در حوزه فناوری هسته‌ای به پیشرفت‌های قابل‌توجهی دست یابد.
در این شرایط، غرب به‌جای پذیرش مسئولیت وضعیت فعلی و رفع تعهدات خود، بر لزوم "محدودسازی مجدد" برنامه هسته‌ای ایران تأکید می‌کند.
اظهارات گروسی و رویکرد متناقض آژانس
سخنان اخیر گروسی حاوی تناقض‌هایی است که نمی‌توان از آن‌ها چشم‌پوشی کرد:
نادیده گرفتن تعهدات غرب: گروسی هیچ اشاره‌ای به عدم پایبندی آمریکا و اروپا به تعهداتشان نکرده و صرفاً بر ضرورت ایجاد توافق جدید تأکید می‌کند.
فقدان ضمانت اجرایی: در حالی‌که مشکل اساسی برجام، نبود ضمانت اجرایی برای تعهدات طرف‌های غربی بود، آژانس هیچ سازوکاری برای رفع این نقیصه پیشنهاد نکرده است.
تأکید بر سیاست فشار: طرح محدودسازی مجدد برنامه هسته‌ای ایران، بدون ارائه راه‌حلی متوازن و عادلانه، نمی‌تواند پایه‌ای مناسب برای مذاکرات جدید باشد.
نشست شورای امنیت و گزارش دبیرکل سازمان ملل
نشست دوره‌ای شورای امنیت که با بررسی گزارش دبیرکل سازمان ملل متحد درباره قطعنامه ۲۲۳۱ همراه خواهد بود، فرصتی برای ارزیابی عملکرد طرف‌های توافق هسته‌ای است. این گزارش باید به‌طور عادلانه و بی‌طرفانه به موارد زیر بپردازد:
پایبندی ایران به برجام تا پیش از خروج آمریکا و اقدامات جبرانی ایران در واکنش به بدعهدی طرف‌های مقابل.
نقش کشورهای غربی در فروپاشی برجام و ضرورت ارائه ضمانت‌های عملی برای اجرای تعهدات آتی.
تأکید بر راه‌حل‌های دیپلماتیک و پرهیز از فشار سیاسی که تنها به تشدید بحران منجر خواهد شد.
راهکارهای پیشنهادی برای مذاکرات جدید
اگرچه مذاکرات جدید می‌تواند فرصتی برای حل‌وفصل بحران هسته‌ای باشد، اما این مذاکرات باید در چارچوب اصول مشخصی انجام شود:
احترام به حقوق مشروع ایران: حق ایران برای بهره‌مندی صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای باید به رسمیت شناخته شود.
ضمانت‌های اجرایی مشخص: هرگونه توافق جدید باید شامل سازوکاری شفاف و عملی برای تضمین پایبندی طرف‌های مقابل به تعهداتشان، به‌ویژه در رفع تحریم‌ها باشد.
پرهیز از سیاست‌های فشار و تهدید: تجربه نشان داده که دیپلماسی فشار نه‌تنها کارآمد نیست، بلکه به تشدید تنش‌ها منجر می‌شود. مذاکرات باید بر اساس احترام متقابل و اصول برد-برد باشد.
سخن آخر
اظهارات اخیر مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و هم‌زمانی آن با نشست شورای امنیت سازمان ملل درباره قطعنامه ۲۲۳۱، بار دیگر پرونده هسته‌ای ایران را در کانون توجهات بین‌المللی قرار داده است. در این شرایط، ایران باید با تکیه بر تجربه برجام، از موضعی مقتدرانه و هوشمندانه در مذاکرات احتمالی حضور یابد و بر حقوق مشروع خود و رفع کامل تحریم‌ها تأکید کند. هرگونه توافق جدید، بدون ضمانت اجرایی و بدون در نظر گرفتن نقش کشورهای مقصر در وضعیت فعلی، نمی‌تواند موفق و پایدار باشد. تنها راه‌حل واقعی، گفت‌وگویی سازنده و عادلانه بر اساس احترام متقابل و تعهدات متوازن خواهد بود.