... پس زبان کودکی باید گشاد

نورنیوز- گروه فرهنگی: تقریبا 57 سال است که جهان به این آگاهی رسیده که باید در تقویم بزرگداشت ها و مناسبت ها، روزی را با عنوان "روز جهانی کتاب کودک" تعبیه کند. این روز، 2 آوریل است. دلیل انتخاب این روز برای موضوع کتاب کودک، تقارن آن با زادروز هانس کریستین اندرسن،‌ نویسنده بزرگ دانمارکی است که برخی از مشهورترین داستان های کودکان جهان را خلق کرد و به مفهوم کتاب کودک معنا و ابعاد تازه ای بخشید. از جمله آثارهانس کریستین اندرسن می‌توان به پری دریایی کوچولو، بند انگشتی، جوجه اردک زشت، زندگی من، ملکه برفی، دخترک کبریت فروش و لباس جدید پادشاه نام برد.

شروع یک ابتکار مؤثر 

یلا لپمن، پایه گذار کتابخانه بین المللی مونیخ و دفتر بین المللی کتاب برای نسل جوان، در سال ۱۹۶۷م. پیشنهاد کرد که به‌منظور دستیابی به صلح و تفاهم جهانی، رشد و شکوفایی ادبیات کودکان و نوجوانان، و آشنایی نسل جوان با فرهنگ ملت‌ها روزی به نام روز جهانی کتاب کودک، تعیین شود و بدین وسیله فعالیت های دفتر بین المللی کتاب برای کودکان و نوجوانان در سراسر جهان افزایش یابد. این پیشنهاد مورد قبول واقع شد و از آن سال،‌ دوم آوریل،‌ برنامه های گوناگونی با محوریت کتاب کودک در بسیاری از کشورها برگزار می شود. 

به پیشنهاد دفتر بین‌المللی کتاب، کشورهای عضو، هنگام برگزاری مراسم، فعالیت‌هایی را به شرح زیر در دستور کار قرار می‌دهند:

   1. جلب همکاری مؤثر همه دوره‌های آمادگی، دبستان‌ها، کتابخانه‌ها، ناشران، کتاب‌فروشان، و سایر سازمان‌هایی که به‌گونه‌ای درباره کودکان فعالیت می‌کنند.
  2. برگزاری همایش‌هایی در زمینه ادبیات کودکان و نوجوانان و طرح پرسش و گفت‌وگو با کودکان و نوجوانان درباره کتاب.

   3. تشکیل نمایشگاه‌هایی از کتاب‌های کودکان و نوجوانان و فعالیت‌های آنها، برگزاری جشن‌ها، نمایش فیلم‌ها، اجرای نمایشنامه‌ها، و اجرای برنامه‌های ویژه این روز در مؤسسه‌ها و کتابخانه‌های کودک و نوجوان و پخش آنها از رسانه‌های گروهی.
این روز از سال ۱۳۴۹ در ایران به رسمیت شناخته شد و وزارت آموزش و پرورش در سال ۱۳۵۰ روز ۱۴ فروردین را روز جهانی کتاب کودک در ایران اعلام کرد. روز دوم آوریل مصادف با 13 فروردین است و به اعتبار اینکه این روز در ایران تعطیل رسمی است برگزاری مناسبت با یک روز تاخیر به روز 14 فروردین موکول شده و در این روز برنامه های مربوطه انجام می شود. علاوه براین،‌ چندسالی است که در ایران در فاصله 14 تا 20 فروردین، هفته ای برای برگزاری برنامه هایی با محوریت کتاب کودک در نظر گرفته شده و مدارس و ادارات و نهادهای مختلف به این موضوع می پردازند.

چالش های کتاب کودک در ایران

حوزه کتاب کودک در ایران، حوزه ای بسیار پرخبر، پرتحرک و در عین حال پرچالش است. طبق آخرین تخمین ها، بیش از 500 ناشر حوزه کودک و نوجوان در ایران به ثبت رسیده اند. از این تعداد البته فقط شمار معدودی جزو ناشران فعال به حساب می آیند. معیار فعال بودن یک ناشر، انتشار دست کم 24 اثر در سال است. ناشران فعال در عرصه کودک و نوجوان در 3 دسته قابل تقسیم بندی اند:

1.ناشران دولتی مثل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، انتشارات مدرسه، انتشارات تربیت

2.ناشران بخش عمومی که در حوزه کودک و نوجوان هم فعالیت جدی دارند مثل علمی و فرهنگی، سوره مهر و به‌نشر، امیرکبیر، هرمس، سروش، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بوستان کتاب، دارالحدیث، جمکران، نشر شهر، جامعةالقرآن.

3. ناشران بخش خصوصی مثل پرتقال،‌ افق، قدیانی،‌ پیدایش، هوپا، ‌فاطمی، و ...

مجموع تولیدات ناشران کودک و نوجوان، طبق آخرین آمارها، دست بالا را در صنعت نشر ایران، هم در تعداد عنوان و هم در تیراژ دارد. بر اساس آمار موضوعی کتاب‌های ثبت شده در بانک اطلاعاتی خانه ‌کتاب و ادبیات ایران در بهمن ماه سال 1402، یعنی کمتر از دوماه پیش،‌ یازده هزار و ۹۵۵ عنوان کتاب از سوی هزار و ۵۶۲ ناشر منتشر شده که در مقایسه با بازه زمانی مشابه سال گذشته با ۹هزار و ۸۳۲ عنوان کتاب، ۲۲ درصد افزایش داشته است. تعداد عناوین کتاب‌های منتشر شده در حوزه کودک و نوجوان در همین بازه زمانی، از سایر موضوعات پیشی گرفته است و با انتشار ۲ هزار و ۷۵۶ نسخه در صدر فهرست قرار دارد و نسبت به بازه زمانی مشابه در سال گذشته با هزار و ۶۹۶ عنوان کتاب، افزایش ۶۲ درصدی را ثبت کرده است. از تعداد کتاب‌های منتشر شده در حوزه کودک و نوجوان در این ماه هزار و ۳۸۶ عنوان تالیف و مابقی ترجمه بوده است. ۲هزار و ۸۱ عنوان از این کتاب‌ها در تهران و مابقی در سایر استان‌ها چاپ شده‌اند. در حوزه کودک و نوجوان، هزار و ۱۹۳ نسخه از کتاب‌ها چاپ اول و هزار و ۵۶۳ نسخه نیز تجدید چاپ بوده‌اند.

این آمار حاکی از پویایی صنعت نشر و کتاب کودک،‌ و از سوی دیگر نشان دهنده تقاضای بالا از طرف بدنه اجتماعی است. اکنون با انبوهی از رخدادهای مربوط به کتاب کودک در ایران مواجهیم. برگزاری نمایشگاه ها و جشنواره های تخصصی کتاب کودک،‌ نشریات و مسابقات متعدد از جمله این رخدادها هستند. جمع قابل توجهی از نویسندگان وتصویرسازان حرفه ای کتاب کودک در ایران فعالیت دارند که در سطح جهانی مشهورند و جوایز متعددی از جشنواره های بین المللی کسب کرده یا نامزد کسب آن شده اند.

با اینحال به نظر می رسد این حوزه حساس،‌هنوز با چالش های قابل توجهی مواجهند. سیطره آثار ترجمه ای بر تألیفی، کم توجهی به فرهنگ و قهرمانان بومی، ضعف در جذابیت افزایی آثار کودک و نوجوان، فقدان ویترین جذاب برای کتاب کودک، بی اعتنایی به حال و هوای روانی و خلقیات کودکانه در تولیدات،‌ بی سابقه بودن خلق ادبیات مختص کودکان در تاریخ ادبیات ایران و ... بخشی از این چالش هاست.

1.غلبه فرهنگ بزرگسال

از جمله چالش های مهم و بنیادین در حوزه کتاب و ادبیات کودک، فقدان سابقه تولید اثر اختصاصی در فرهنگ تاریخی ایران است. احمد اکبرپور از نویسندگان شاخص کودک و نوجوان می گوید:« ادبیات ایران در نسل قدیمی‌ترش، تعلیمی و آموزشی است. یعنی بیشتر می خواست کودکان را مطیع  بیاورد و نه آزاد و خلاق. دوست داشتند کودکان را نصیحت کنند. اما کودک، مینیاتور بزرگسال نیست، بلکه دنیای پیچیده خود را دارد. می‌توان پرسیدن را به او آموخت که درباره مسایل مختلف سوال کند، پاسخگو و مسئولیت‌پذیر باشد. هدف من این است که کودکان با توجه به فرم و محتوای کتاب‌های قصه، آن ذات آزاد خود را بیابند و افرادی خلاق و دارای قدرت تخیل بالا باشند. آنان باید بتوانند در علم و دانش نیز پیشرفت کنند، زیرا تخیل زیربنای علم است. در زمینه شغلی نیز باید بتوانند خلاق باشند نه دنباله‌رو.»

2.قیمت تمام شده بالا و هجوم فناوری های دیجیتال

 نادر قدیانی مدیر انتشارات قدیانی اما  به چالش‌ های اقتصادی و فناوری در این حوزه اشاره می کند:« کتاب این گروه سنی اغلب به دلیل داشتن تصویرگری و صفحات رنگی، نسبت به کتاب‌های دیگر با همان تعداد صفحات، قیمت بالاتری دارند که البته این قیمت بالاتر هم به دلیل هزینه‌های تولید آن است. از این رو با افزایش تورم در جامعه و مشکلات اقتصادی، متاسفانه برخی از خانواده‌ها، خرید کتاب برای فرزندان را از سبد خانوار خود حذف کردند که بی‌شک آسیب‌های فرهنگی زیادی به جامعه و حتی خانواده وارد خواهد کرد.»

این ناشر می‌گوید: «در شرایطی که فضای مجازی و تلفن همراه و انیمیشن‌های غیربومی ذهن بچه‌های ما را پر می کنند، نمی‌توان فرهنگ کتابخوانی را بین آنها ترویج دهیم و این مهم نیاز به سیاستگذاری کلان مسئولان فرهنگی دارد.»

3.سیطره ترجمه بر تألیف در تولیدات کودک

غلبه تولیدات ترجمه ای بر تالیفی نیز از دیگر چالش های این حوزه است. به گفته محمود آموزگار، از فعالان پیشکسوت حوزه کتاب،‌ آنچه در زمینه نشر کودک و نوجوان نگران‌کننده است غلبه ترجمه بر تالیف است. به گفته او ترجمه به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه‌تر است اما باید نگاه بلند مدت داشته باشیم و به تالیف اهمیت بدهیم چرا که بی اهمیتی به تالیف موجب می شود تصویرگران و نویسندگان خود را از گردونه صنعت نشر بیرون برانیم. او ایرانی بودن کارها را موجب اقبال جهانی آنها دانست و افزود: ناشران خارجی بدنبال داستان‌ها و تصویرگری‌های ایرانی هستند. در نتیجه ما باید به تالیف بها دهیم حتی اگر هزینه‌های کتاب‌های تالیفی بالاتر از کتاب‌های ترجمه باشد اما در درازمدت آنچه به نفع ما است تالیف است نه ترجمه.

4.غیبت ویترین کتاب کودک

هرچند مدتی است به صورت پراکنده با بازار اختصاصی کتاب کودک مواجهیم اما هنوز نمی توان از شکوفایی ویترین کتاب کودک سخن گفت. امروز مثلا کتاب های دانشگاهی یا کتاب های روانشناسی یا تاریخ یا دین، صاحب ویترین چشمگیر هستند اما هنوز چنین چیزی برای کتاب کودک محقق نشده است. خانواده ها نوعا نیازهای کتاب کودک خود را در نمایشگاه های عمومی کتاب برطرف می کنند در حالی که می توان به شکل گیری ویترین خاص کتاب کودک اندیشید و این ژانر کتاب را "رؤیت پذیر" کرد. وقتی ویترین کتاب کودک شکل بگیرد و این کالای فرهنگی رؤیت پذیر شود آرام آرام مشتری و مخاطب آن نیز به صورت مستمر به این بازار آمدوشد خواهد داشت و طبعا رونقی بیش از پیش پیدا خواهد کرد.

این چند عامل فقط بخشی از آن چیزی است که به ضعف بازار کتاب کودک در ایران انجامیده است و بی شک دلایل و عوامل دیگری نیز در این زمینه دخیل اند. بازار کتاب کودک، البته در همین شرایط نیز خالی از رونق نیست و همان طور که گفته شد در جدول نشر ایران، جایگاه ممتازی دارد اما سخن این است که جمعیت جوان ایران که بخش قابل توجه آن در سنین کودکی اند می تواند بازاری بسیار پررونق تر از این برای کتاب رقم بزند.